سورگوم

سورگوم:

  از خانواده ی  غلات  که  از  تنوع ژنتیکی گستردگی برخوردار است و دارای  انواع  مختلفMoench(L)sorghum becolor     سورگوم زراعی با نام علمی  واریته و هیبرید میباشد. در ایران زرت خوشه ای نامیده  میشود  که با توجه به شباهت ظاهری این گیاه با زرت و ارزن باعث شده سطح زیر کشت این گیاه باهم مخلوط شود که برای تمایز آن از اسم سورگوم که یک اسم جهانی برای این گیاه است استفاده میشود.

مرکز اولیه این گیاه سودان است و قدمت کشت آن به 3 هزار سال قبل برمیگردد.سورگوم گیاهی تک لپه وبه طور معمول روز کوتاه که طول روزهای 10 ساعتی موجب گل دهی زود هنگام آن میشود.حداقل درجه حرارت برای جوانه زنی 12 درجه سانتی گراد و حداقل درجه حرارت برای رشد اولیه آن 15 درجه سانتی گراد است و ph مناسب برای کاشت آن 7-6 میباشد.

سورگوم غله ای بدون پوسته (هال)کروی شکل میباشد و وزن آن بین 20 تا 30 میلی گرم است و به رنگ های مختلف اعم از سفید،قرمز،قهوه ای و.... دیده میشود که معمول ترین آنها زرد و قرمز است.سورگوم از سبوس،آندوسپرم و جوانه تشکیل شده است.

ویژگی ها و تفاوت سورگوم با سایر غلات:

این گیاه در سنجش با ذرت دارای سیستم ریشه افشان خیلی وسیع است که در حجم زیادی از خاک نفوذ کرده و رطوبت بیشتری را جذب میکند.این گیاه برای رشد و نمو نسبت به سایر غلات به آب کمتری نیاز دارد.چنانچه آزمایشات نشان داده است که سورگوم برای تولید 1 کیلوگرم ماده ی خشک به 332 لیتر آب نیاز دارد.درصورتی که نیاز آبی برای ذرت 368 لیتر ،جو 434 لیتر و گندم 514 لیتر است.رشد سورگوم در دوره ای خشک در مواجه با کم آبی متوقف میشود و با شروع بارندگی یا آبیاری،دوباره شروع به رشد میکند.این گیاه رطوبت بیش از حد را نیز بهتر از سایر غلات (منهای برنج) تحمل میکند.در مقایسه با ذرت که درصورت زیادی آب در پای بوته ز بین میرود سورگوم در چنین شرایطی به رشد خود ادامه میدهد.سورگوم تحمل خوبی نسبت به شوری آب و خاک،خشکی و مسمومیت آلمینیوم دارد.

تفاوت اساسی سورگوم با سایر غلات:

1-    رنگ ریزه های سورگوم به جای اینکه در لایه تستا واقع شده باشند در لایه های داخلی تر سبوس قرار دارند.

2-    نوعی سورگوم به نام سورگوم مقاوم به حمله ی پرندگاهن داریم که این واریته مقدار قابل توجهی تانن در خود ذخیره میکند که سبب تلخی آن میشود.

سطح زیر کشت و تولید محصول سورگوم در دنیا:

سورگوم پس از گندم،برنج،ذرت و جو پنجمین غله ی مهم زراعی جهان است.سطح زیر کشت آن در جهان حدود پنجاه میلیون هکتار که حدود چهل و هفت میلیون آن مربوط به سرگم دانه ای  و مابقی مربوط به سورگوم علوفه ای است.بیشتریت سطح زیر کشت آن در جهان در مناطق گرم و خشک قرار دارد.مهمترین کشورهای تولید کننده آن در جهان شامل هند،چین،آمریکا،آرژانتین،استرالیا و سودان است.آمار سطح زیر کشت سورگوم در ایران در سال 1365 فقط شش هکتار گذارش شد که در سال 1382 به حدود چهل هزار هکتار افزایش یافته است.سورگوم در ایران در مناطق جنوب خراسان،یزد،سیستان و بلوچستان،کرمان،گیلان،اصفهان،مازندران و بنادر جنوبی مورد کشت و کار قرار گرفته است.

طبقه بندی سورگوم بر اساس موارد مصرف:

1- سورگوم علوفه ای

2- سورگوم دانه ای

3-سورگوم شیرین

4-سورگوم جارویی

1-سورگوم علوفه ای:

چنانچه از نام آن برمی آید برای مصرف علوفه به صورت سیلو چرای مستقیم و یا برداشت به صورت علوفه تر و یا خشک برای مصرف در خارج مزرعه مورد استفاده قرار میگیرد.واریته هایی با ظرفیت تولید بالا در شرایط آب و هوایی مناسب در ایران در 3-2 چین،100 تا 150 تن در هکتار علوفه نر تولید میکند که 25 تا 20 درصد آن ماده ی خشک است.میزان پروتئین سورگوم علوفه ای بسته به ارقام مختلف متفاوت است و از 9 تا 18 درصد تغییر میکند.سورگوم علفی دارای ساقه های نازک است که منهای سیلو کردن سایر موارد مصرف سورگوم علوفه ای را داراست.

دو نوع سورگوم علوفه ای:

الف-سورگوم علوفه ای هیبرید جامبو:

یکی از هیبرید های وارداتی از استرالیا است.رقمی بسیار دیر گل که پس از 160 روز به گل میرود.میزان پروتئین در اندامهای آن به طور متوسط 13 درصد و از نسبت برگ به ساقه ی بالایی (1.30)برخوردار است.درصد قابلیت این هیبرید 69.8 درصد است.مقاوم به شوری وخشکی است.میزان تولید علوفه ی تر سورگوم علوفه ای جامبو حداکثر تا 250 تن در هکتار و علوفه ی خشک 40 تن در هکتار در مناطق گرمسیری گزارش شده است.

ب-سورگوم علوفه ای هیبرید اسپیدفید:

این هیبرید جزو انواع زود گل و چند چین بوده که در شرایط مختلف کشت بعد از 70-50 روز به گل میرود.از سرعت رشد بالایی برخوردار است به طوری که پس از کاشت حدود هفت هفته بعد میتوان اولین چین را برداشت کرد.

مزایای هیبریدهای سورگوم نسبت به دیگر گیاهان علوفه ای:

1-دارا بودن پتانسیل تولید بالای علوفه در مدت زمان کوتاه

2-بالا بودن نسبت برگ به ساقه و پایین بودن میزان ضایعات در برگ که باعث افزایش کیفیت میشود.

3-بهترین نبات جهت کشت در مناطق با خاک فقیر و کم بازده میباشد.

4-مقاوم بودن نسبت به شراط غرقابی

5-بالا بودن قدرت پنجه دهی

دستورالعمل کاشت،داشت و برداشت سورگوم علوفه ای

مناطق مناسب کشت

آزمایشات نشان میدهد سورگوم علوفه ای در اکثر مناطق ایران با استفاده از ارقام و واریته های مناسب و رعایت تاریخ کاشت در کرج،اراک،ورامین، شاهرود،مشهد،نیشابور،بیرجند،سیستان وبلوچستان،هرمزگان،بوشهر،کرمان،یزد،شیراز،اصفهان،خرم آباد،کرمانشاه،ارومیه،میانه،قزوین،زنجان،مغان،گیلان، گرگان، ساری و مناطق مشابه قابل کشت است.

خاک

نوع خاک محدودیتی برای کشت این گیاه بوجود نمی آورد و از خاکهای سنگین تا سبک مورد کشت قرار میگیرد,ولی طبیعی است که راندمان آن مثل سایر گیاهان زراعی تحت تاثیر خاکهای کم بازده قرار میگیرد و این گیاه بیشترین تولید را در خاکهای سنگین دارا میباشد.

تناوب

سورگوم مثل سایر گیاهان خانواده غلات،در تناوب زراعی بعد از نباتات غده ای،یونجه،شبدر،گندم،بقولات،جو و صیفی جات کشت میگردد.از کشت سورگوم بطور متوالی در یک مزرعه بدون رعایت تناوب باید خودداری کرد.

آماده کردن زمین

1-شخم عمیق پاییزه

2-شخم سطحی بهاره

3-دیسک جهت خرد کردن کلوخها

4-ماله کشی درصورت نیاز

کودهای عمده مورد نیاز

میزان کود شیمیایی سورگوم علوفه ای بسته به حاصلخیزی خاک و تعداد چین برداری تغییر میکند ولی بطور کلی برای کسب عملکرد مطلوب کود فسفات آمونیوم به میزان 200-250 کیلوگرم در هکتار در پاییز به زمین داده میشود و کود ازته از نوع اوره به میزان 100 کیلوگرم در هکتار قبل از کاشت مصرف میشود و به همین میزان یعنی 100 کیلوگرم در هکتار کود اوره بعنوان سرک در مرحله ای که ارتفاع بوته ها به 35-40 سانتیمتر میرسد داده میشود و بعد از هر چین برداری بلافاصله 100 کیلوگرم کود اوره داده شده و آبیاری میگردد.بهنر است کود سرک و بعد از چین برداری بصورت نواری داده شود.

تاریخ کاشت

شروع تاریخ کاشت سورگوم علوفه ای زمانی است که درجه حرارت خاک در عمق 4-5 سانتی مترکه عمق کاشت بذر سورگوم نیز میباشد به 12 درجه سانتی گراد برسد.تقریبا پس از ده روز از کشت ذرت در هر منطقه مناسبترین زمان کاشت سورگوم میباشد.بطور کلی سورگوم در ایران یک گیاه با کشت بهاره محسوب میگردد.زمان تقریبی کشت آن در مناطق گرم در قسمتهای جنوب و جنوب شرقی ایران اسفند ماه،مناطق نیمه گرم فروردین ماه،مناطق معتدل اردیبهشت ماه و در مناطق سردسیر نیمه دوم خرداد ماه میباشد.

میزان بذر یا تراکم کاشت

میزان بذز مصرفی ارقام مختلف سورگوم علوفه ای با توجه به وزن هزار دانه,بنیه یا قدرت رویش و قوه نامیه فرق میکند.بطور کلی میزان بذر ارقام موجود با قوه نامیه 85% با توجه به کلیه جوانب کشت و کار بین 15-20 کیلوگرم در هکتار است.اما با توجه به ارتفاع و حجم این گیاه بهتر است میزان تراکم کاشت بر اساس تعداد بوته در هکتار منظور گردد.مناسبترین تراکم کاشت ارقام موجودبین 200-300هزار بوته در هکتار میباشد.کشت آن بصورت ردیفی بوده که فاصله ردیفها از همدیگر بسته به ماشین آلات برداشت 60-75سانتی متر متغیر است ولی در برداشت دستی و یا چرای مستقیم حتی این فاصله میتواند تا سطح 50 سانتی مترکاهش یابد.

آبیاری

دور آبیاری بسته به نوع خاک و شرایط اقلیمی 7-10 روز یک بار میباشد.برای جوانه زنی بهتر و سبز یکنواخت,لازم است دو آبیاری اول و دوم به فاصله  4-5 روز انجام گیرد.نیاز آبی سورگوم با رشد گیاه افزایش می یابد.بعد از چین برداری بلافاصله باید کوددهی و آبیاری به عمل آید.آبیاری ممکن است بصورت نشتی یا بارانی باشد.

آفات سورگوم علوفه ای

آفاتی از قبیل کرم طوقه بر،سافه خوار،برگخوار و شته ها بعضی مواقع در برخی مناطق در روی سورگوم دیده میشود که خوشبختانه تا بحال خسارت آنها به حدی نبوده  که محدودیتی برای کشت سورگوم بوجود بیاورد.اگر زمانی خسارت آتها در منطقه ای بیشتر باشد میتوان از سموم آندرین یا سوین بر علیه ساقه خوارها استفاده کرد و سم متاسیستوکس را جهت مبارزه با شته ها بکار برد.اگر این صدمات نزدیک زمان چین برداری شروع شده باشد میتوان با چین برداری آنها را کنترل کرد.

بیماریهای سورگوم علوفه ای

تعدادی بیماری از جمله ویروس موزاییک نیشکر،پوسیدگی سیاه،آنتراکنوز،زنگها و سایر لکه برگیها در بعضی از کشورها باعث خسارت میشوند و خوشبختانه این بیماریها بجز تعدادی لکه برگیها و ویروس موزاییک نیشکر هنوز در ایران وجود ندارد و خسارت بیماریهای مشاهده شده هم به حدی نبوده که محدودیتی برای کشت سورگوم علوفه ای ایجاد کند.

برداشت سورگوم علوفه ای

زمان برداشت سورگوم علوفه ای با توجه به تعداد چین برداری بسته به ارقام مختلف متفاوت است ارقام زودرس مثل واریته اسپیذفید را میتوان بر اساس شروع گلدهی برداشت نمود اما ارقام متوسط رس ودیر رس را باید بر  اساس ارتفاع گیاه و در 200-150سانتی متری بوته ها برداشت کرد البته این قبیل ارقام را میتوان بر اساس تعداد روز از زمان کاشت یا از زمان چین برداری بدین ترتیب برداشت کرد که چین اول حدود 70 روز بعد از کاشت قابل برداشت است و چین دوم حدود 50 روز بعد از چین اول برداشت میشود.در همین محدوده زمانی در شرایط عادی باید ارتفاع بوته ها به اندازه یاد شده رسیده باشد.زمان برداشت چین سوم را شرایط آب و هوایی پایان فصل زراعی تعیین میکند که باید قبل از شروع سرما و رسیدن درجه حرارت  به 12درجه سانتی گراد برداشت انجام بگیرد.

بطور کلی در چرای مستقیم در همه ارقام از نظر اقتصادی باید ارتفاع بوته ها به یک متر رسیده باشد.از چرای مزارع سورگوم با ارتفاع بوته زیر نیم متر و علوفه یخ زده باید خودداری کرد.برداشت سورگوم علوفه ای ممکن است بوسیله ماشین آلات یا دستی انجام گیرد.مثلا برای سیلو کردن،برداشت با دستگاه چاپر انجام میگیرد.

در هر حال ارتفاع برداشت از سطح زمین باید حدود 15-10 سانتی متر باشد تا رشد وپنجه دهی مجدد به راحتی امکان پذیر و تسریع گردد.توصیه میشود این گیاه مطلقا کف بر نشود مگر در چین آخر که زمین بلافاصله بعد از آن شخم زده میشود.بار دیگر یادآوری مینماید بعد از هر چین برداری(بجز چین آخر)،بلافاصله کود اوره به میزان 100کیلو گرم در هکتار به زمین داده شده و آبیاری گردد.

چند تذکر مهم:

_سورگوم علوفه ای نبایستی هیچوقت در ارتفاع کم مورد چرای مستقیم قرار بگیرد.

_بعد از چین آخر اگر هوا سرد شده و یخبندان شود باید از چرای مستقیم بقایای مزرعه صرف نظر کرد.

_بهتراست بعد از خاتمه برداشت در پایان فصل زراعی،زمین سورگوم کاری شخم عمیق زده شود تا بقایای ریشه گیاه پوسیده و تا فصل زراعی بعد آماده کشت گردد.

2-سورگوم دانه ای:

موارد مصرف دانه سورگوم به موازات مصارف ذرت و جو است، از آن به عنوان غذای انسان و تهیه خوراک برای دام و طیور و همچنین در صنایع نشاسته و الکل سازی استفاده می‌شود. ترکیبات شیمیایی دانه سورگوم بسته به ارقام مختلف، متفاوت است. میزان پروتئین آنها از ۸ تا ۱۶ درصد تغییر می‌کند و ارقام تجارتی دارای ۱۰ تا ۱۳ درصد پروتئین است مقادیر لیزین، میتونین، فیبر خام، خاکستر و فسفر سورگوم به طور متوسط مشابه ذرت است.

سورگوم دانه‌ای در کشورهای پیشرفته به عنوان خوراک دام و طیور مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دانه‌ها دارای ماده‌ها به نام تانن هستند که کمتر از دو درصد آن یک عامل مثبت در تغذیه به حساب می‌آید. میزان تانن ارقام موجود در کشور کمتر از یک درصد و در ارقام اصلاح شده در ایران کمتر از ۵/۰ درصد است . امروزه تانن در تغذیه نشخوارکنندگان باعث جذب بیشتر پروتئین و نشاسته خوراک دام می‌شود و به عنوان یک آنتی اکسیدان و آنتی بیوتیک طبیعی عمل می‌کند و ضمن پیشگیری از عارضه اسیدوز باعث افزایش تولید شیر، درصد چربی، پروتئین و لاکتوز شیر می‌شود. زمانی که ۵۰ درصد خوراک طیور از سورگوم دانه‌ای تشکیل شده باشد در مرغهای گوشتی باعث بهبود صفات کیفی نظیر کاهش چربی محوطه بطنی و افزایش کیفیت گوشت می‌شود. عملکرد سورگوم دانه‌ای بسته به ارقام مختلف، حاصلخیزی خاک، شرایط آب و هوایی از ۱۱-۲ تن در هکتار متغیر است و عملکرد ارقام اصلاح شده در ایران ۱۱- ۵ تن در هکتار است.

دستورالعمل کاشت،داشت و برداشت سورگوم دانه ای:

تهيه بستر كاشت:

سورگوم در انواع خاك ها قابل كشت و رشد مي باشد. بيشترين محصول را در خاك هاي حاوي مواد غذايي كافي و در خاك هاي شني و رسي توليد      مي كند. اسيديته مناسب براي سورگوم 5/6 تا 8 مي باشد.براي جوانه زدن بذر وجود بستري گرم و نرم ضروري است.كشاورزي كه زمين را براي زراعت سورگوم آماده مي كند بايد سعي كند خاك زراعي را با عمليات زراعي نفوذ پذير و از فشردگي بيش از حد سطح خاك جلوگيري نمايد. جهت انجام تهيه بستر در پاييز شخم عميق زده و تا زمان كاشت هيچ عملياتي انجام نمي شود.آخرين عمليات زراعي جهت نرم كردن بستر بذر هفت تا ده روز قبل از بذركاري بوده كه عمود بر شخم قبلي شخم خورده و پس از ديسك تسطيح.مرزبندي و آبياري انجام و بعد از گاوروشدن كشت انجام ميشود.

ارقام مناسب:

با توجه به شرايط محيطي در منطقه ، ارقام مناسب كشت ، زود رس و متوسط رس مي باشد. ارقام مناسب منطقه ، رقم محلي زابل و رقم اصلاح شده پيام مي باشد كه در شرايط آزمايشات 4-3 تن در هكتار عملكرد دانه داشته اند.

تاريخ كاشت:

 دركشت بهاره زمان مناسب اواخر اسفندماه مي باشد. كشت به موقع سبب مي شود كه رشد اوليه بوته هاي سورگوم دانه اي در دماي مطلوب آغاز و گلدهي و پر شدن دانه ها قبل از فرا رسيدن گرماي شديد تابستان پايان يابد.ارقام زودرس با طول رشد 80-60روز در اين تاريخ كاشت قابل كشت مي باشند.در تابستان تاريخ كاشت مناسب از نيمه اول مردادماه قابل توصيه مي باشد. بايد دقت شوداين زمان به تاخير نيافتد زريا شرايط محيطي مرطوب و دماي پايين باعث ديرررسي مي گردد.در اين تاريخ كاشت ارقام متوسط رس داراي عملكرد بالاتري نسبت به تاريخ كاشت بهاره مي باشد.

روش كاشت:

روش مناسب كشت سورگومدانه اي رديفي بوده كه توسط دستگاه رديفكار به فواصل خطوط 60-30 سانتي متر كشت مي گردد.ميزان بذر مصرفي در هر هكتار 20-15 كيلو گرم مي باشد.

آبياري:

 بوته هاي اوليه سورگوم دانه اي آب زيادي نياز ندارد، آبياري پس از سبز شدن را مي توان به مدت 4 تا 6 هفته به تاخير انداخت . وقتي رشد گياه افزايش يابدآبياري هر 10 تا 14 روز يك بار صورت مي گيرد. بحراني ترين دوره نياز آبي به هنگام گلدهي است.

نياز غذايي:

 به عنوان يك توصيه عمومي سورگوم دانه اي نيار به 150 تا 200 كيلو گرم در هكتار كود سوپر فسفات تريپل ، 100 تا 150 كيلو گرم در هكتار كود سولفات پتاسيم و 250 تا 300 كيلو گرم در هكتار كود اوره ، دارد. كود هاي فسفره و پتاسه و يك سوم كود اوره هنگام كاشت استفاده  مي شود و مابقي كود اوره به صورت سرك در دو نوبت ، زمان 7-5 برگي و شروع گلدهي ، مورد استفاده قرار مي گيرد.

علف هاي هرز:

سورگوم در مراحل اوليه رشد از نظر رقابت با علف هاي هرز ضعيف است به همين دليل از بين بردن علف هاي هرز درسورگوم در اوايل دوره رشد ضروري مي باشد.

آفات:

مگس سورگوم: اين آفت در مناطق گرم شيوع بيشتري دارد و از همه آفاتي كه به دانه سورگوم حمله مي كند زيان بارتر مي باشد.

شته: اين آفت در مراحل اوليه رشد در كشت بهاره كه رطوبت بالا و گياه هنوز استقرار نيافته است ، بيشترين خسارت را وارد مي نمايد.بااستفاده از افت كش متاسيستوكس به راحتي قابل كنترل مي باشد .

برداشت:

زمان برداشت هنگامي است كه دانه ها كاملا سفت و برگ هاي بالا تقريبا زرد و برگ هاي پاييني خشك شده باشد. برداشت سورگوم دانه اي در مزارع كوچك با دست و درمزارعبزرگو يكپارچه با كمباين عملي و اقتصادي تر است. سورگوم دانه اي بطور كلي براي توليد دانه كشت مي شودولي پس از برداشت دانه ، علوفه باقيمانده از آن نيز جهت تغذيه دام مورد استفاده قرار مي گيرد.

3-سورگوم شیرین یا قندی:

در ساقه اکثرسورگومها مقداری قند وجود دارد و میزان قند در ساقه سورگوم شیرین بیشتر از سایر سورگومهاست این موضوع از سالیان دراز به اثبات رسیده‌است اما به صورت کریستال در آوردن قند آن، هنوز مشکلات زیادی دارد که محققان درباره آن تحقیق می‌کند. اما از شیره آن می‌توان به صورت شربت در کمپوت سازی، نوشابه سازی، داروسازی و سایر صنایع استفاده کرد. مزیت این شربت در کمپوت سازی در این است که چون به راحتی کریستالیزه نمی‌شود بنابراین شکرک نمی‌زند. کشت و کار سورگوم شیرین در مقایسه با نیشکر و چغندر قند خیلی راحت و کم هزینه ، ولی استحصال قند از آن در مقایسه با آنها خیلی پرهزینه‌است. بنابراین هنوز کشت آن به عنوان تولید قند مقرون به صرفه نیست و نیاز به تحقیقات بیشتری دارد ولی سورگوم شیرین به علت وجود قند بیشتر در ساقه آن، برای سیلو کردن چه به صورت خالص و یا مخلوط با سایر گیاهانی که تخمیر در سیلو آنها با مشکلات مواجه‌است از اهمیت بالائی برخوردار است.

4-سورگوم جاروئی:

سورگوم جارويي به طول روز حساسيت ندارد و داراي پنجه زني زيادي است به دليل انشعابات زياد و طويل و خوشه برجسته به عنوان جاروب استفاده مي شود.